Ötüken’den Karabalgasun’a: Türklerin Yolculuğu I İlk Türk Devletleri

İlk Türk Devletleri – Hızlı ve Net Ders Notu

Ötüken’den Karabalgasun’a uzanan Türk tarihinin temel kavramları, şehirleri, kültür bölgeleri ve devletleri.

Ötüken İpek Yolu Kavimler Göçü (375) Göktürk Uygur

1) Orta Asya’nın Konumu ve Önemi

Orta Asya; kuzeyde Sibirya, güneyde Himalayalar, batıda Hazar Denizi, doğuda Kingan (Khingan) Dağları ile çevrili geniş bozkır kuşağıdır. İslamiyet öncesi Türk tarihi büyük ölçüde bu sahada şekillenmiştir.

Bozkır Kültürü Atlı-Göçebe Hayat İpek Yolu Rekabeti

2) Orta Asya’daki Kültür Bölgeleri (MÖ)

Anav (MÖ 5000–1000)
Erken tarım izleri; Orta Asya kültür çevresinin en eski halkalarından.

Afanasyevo (MÖ 3000–1700)
Altay–Sayan çevresi; step kültürünün erken temsilcisi.

Andronovo (MÖ 1700–1200)
Bronz Çağı; metal işçiliği ve kurgan geleneği.

Karasuk (MÖ 1200–700)
Demir kullanımına geçiş; atlı savaş geleneği güçlenir.

Tagar (MÖ 700–100)
Gelişmiş madencilik ve sanat; kurganlar.

Not: Bu kültür çevreleri, lise düzeyinde Türk kültür tarihinin gelişim halkaları olarak ele alınır; bazıları doğrudan “Türk” etiketli olmaktan ziyade Türk kültür çevresiyle ilişkili kabul edilir.

3) Önemli Merkezler ve Şehirler

Ötüken
Asya Hun ve Göktürklerin kutlu merkezi; siyasî meşruiyetin kaynağı kabul edilirdi.

Karabalgasun (Ordu-Balık)
Uygur Devleti başkenti; yerleşik şehir kültürünün sembolü.

Orhun Vadisi – Karakorum çevresi
Orhun Yazıtları bu vadidedir; Karakorum ise daha sonra Moğollara başkent olmuştur.

4) Göller ve Akarsular

Göller: Aral Baykal Balkaş

Akarsular: Seyhun (Sırderya) Ceyhun (Amuderya) Orhun Selenga

5) Orta Asya ve Çevresinde Türk Toplulukları

Avarlar (Juan-Juan): 626’da İstanbul’u kuşatan ilk Türk topluluğu.

Bulgarlar: İlk dönemlerinde bozkır kültürü; bir kolu Balkanlara yerleşir. (İleride Hristiyanlığı benimserler.)

Hazarlar: Museviliği resmî din olarak kabul eden ilk Türk devleti; tolerans ve ticaret vurgusu.

Peçenekler: Bizans ordusunda paralı asker; Malazgirt (1071) sırasında saf değiştirirler.

Oğuzlar: Orhun–Selenga çevresi; Büyük Selçuklu, Türkiye Selçuklu ve Osmanlı hanedanlarının kökleri.

Karluklar: Talas (751)’ta Abbasilere yardım; İslamiyet’i kabul eden ilk Türk boyları arasında sayılır.

Kırgızlar: Uygur Devleti’nin yıkılışında etkili; Manas Destanı ile bilinirler.

Dipnot: Macarlar Ural dilli bir halktır; Türklerle yoğun temas kurmuş olsalar da doğrudan bir “Türk boyu” değildirler.

6) Devletler – Özet Bilgiler

İskitler (Sakalar) – Bozkır okçuları. At kültürü ve kurgan geleneğiyle tanınırlar. (Erken at yetiştiriciliği vurgusu lise müfredatında yaygındır.)

Asya Hun Devleti – Merkez Ötüken. Kurucu Teoman; en parlak dönem Mete Han. Onlu ordu sistemi, İpek Yolu mücadelesi ve Çin’le ilişkiler belirleyicidir.

Kavimler Göçü (375) – Hun baskısıyla başlayan büyük yer değiştirme. Sonuçları: Roma zayıflar (395’te Doğu–Batı ayrımı), feodalite güçlenir, lise düzeyinde İlk Çağ kapanır, Orta Çağ başlar kabulü yaygındır.

I. Göktürk Devleti (552–630) – Kurucu Bumin Kağan. Türk adıyla kurulan ilk devlet. 630–680 arası Çin egemenliği; II. Göktürk (Kutluk) 682–744’te yeniden teşkilatlanır.

Uygur Devleti (744–840) – Başkent Karabalgasun (Ordu-Balık). Maniheizm etkisi, yerleşik hayat, yazı/kağıt, minyatür, blok baskı ve şehir kültürü öne çıkar.

7) Sık Düşülen Hatalar (Hızlı Düzelt)

Orhun Yazıtları doğrudan “Karakorum”da değil, Orhun Vadisindedir. Karakorum daha sonra Moğollara başkent olmuştur.

Karluklar, “İslamiyet’i ilk kabul eden devlet” değil; ilk Türk boyları arasında yer alır. İlk Müslüman Türk devleti ise Karahanlılardır.

8) Kavram Kutusu

Ötüken (Kutlu Merkez) İpek Yolu Kurgan Onlu Sistem Maniheizm Karabalgasun Orhun Yazıtları Feodalite

9) Hızlı Kontrol (Mini Test)

1) İlk siyasî birlik hangi Türk topluluğudur?

Cevap: Asya Hunları.

2) “Türk” adını taşıyan ilk devlet hangisidir?

Cevap: Göktürkler.

3) İlk yazıtlar hangileridir?

Cevap: Orhun Yazıtları.

4) Yerleşik hayata geçen ilk Türk devleti hangisidir?

Cevap: Uygurlar.

5) Kavimler Göçü’nü başlatan güç kimlerdir?

Cevap: Hunlar.

6) Museviliği resmî din yapan tek Türk devleti hangisidir?

Cevap: Hazarlar.

7) İstanbul’u kuşatan ilk Türkler kimlerdir?

Cevap: Avarlar.

8) İslâmiyet’i ilk benimseyen Türk boyu hangisidir?

Cevap: Karluklar.

#İlkTürkDevletleri #OrtaAsya #Göktürk #Uygur #KavimlerGöçü