Gök Tanrı’dan Orhun Yazıtlarına: Türklerin Kültür Yolculuğu I Kültür ve Medeniyeti

İslamiyet Öncesi Türk Devletleri – Kültür ve Medeniyet

Devlet düzeni, töre, onlu ordu sistemi, Gök Tanrı inancı, İpek Yolu ve sanat… Sınava uygun, kısa ve net.

Töre Onlu Sistem Kurultay Gök Tanrı Orhun Yazıtları

1) Devlet Yönetimi

Devlet, boyların birliğiyle oluşur; “İl / El” olarak adlandırılır. Hükümdar unvanları: Kağan, Han, Hakan, İdikut, İlteber, Şanyü vb.

• Kut Anlayışı: Egemenliğin Tanrı tarafından verildiği kabulü; hanedanın ortak hakkıdır (ülüş/veraset mücadelelerine zemin).
• Töre: Yazısız hukuk; adalet, eşitlik, iyilik ve kişisel hak vurgusu. Hükümdar da töreyle sınırlıdır.
• Kurultay (Toy/Kengeş): En yüksek danışma/karar organı; boy beyleri, devlet adamları ve yer yer Hatun katılır.
• İkili Teşkilat: Doğu (Kağan) – Batı (Yabgu). Yabgu iç işlerinde serbest, dış işlerinde merkeze bağlı.
• Yönetim Yapıları: Aygucı (vezir), Tigin (prens), Buyruk (yüksek memur), Tudun (vergi/teftiş) vb.

2) Ordu (Ordu–Millet Anlayışı)

Onlu teşkilat (10–100–1000–10.000) Mete Han ile sistemleşir. Atlı birlikler; ok–yay, mızrak, kılıç, kalkan temel teçhizattır.

• Turan (Hilal) Taktiği: Sahte ricat ve kuşatma manevraları.
• Sürek Avları: Eğitim ve disiplin aracı.
• Göçer yaşam–at kültürü: Üstün hareketlilik sağlar.

3) Toplum Yapısı ve Ekonomi

Toplumsal birimler: Oguş (aile) → Urug (soy) → Bod (boy) → Budun (boylar birliği).

• Toprak: Bozkırda mera/otlak ortak faydalanma yaygındır; sınıf farklılaşması sınırlıdır.
• Hatun’un yeri: Siyasî/iktisadî hayatta görünür; aile ve miras hukukunda görece güçlü konum.
• Ekonomi: Temelde hayvancılık; avcılık, toplayıcılık, sınırlı tarım. İpek Yolu ticareti (kürk, ipek, maden, at) önemlidir.

İpucu: Ticaret yollarına hâkimiyet, dış ilişkiler ve savaşların temel nedenidir.

4) Din ve İnanç

Gök Tanrı inancı merkezde; atalar kültü ve kam (şaman) uygulamalarıyla iç içedir. Ahiret ve kut düşüncesi siyasal meşruiyete yansır.

• Maniheizm & Budizm: Özellikle Uygurlarda yayılmış, şehirli/yerleşik hayatı ve sanat üretimini desteklemiştir.
• Hristiyanlık: Avrupa’daki kimi Türk topluluklarında benimsenmiştir.
• Musevilik: Hazarlar tarafından resmî din olarak kabul edilmiştir.

5) Hukuk – Yazı – Edebiyat – Sanat

Hukuk: Töre temel çerçevedir; Uygurlar devrinde yer yer yazılı uygulamalar ve mahkeme kayıtlarına rastlanır.

Yazı: Orhun (Göktürk) alfabesi (~38 işaret), Uygur alfabesi (~18 harf). Orhun Yazıtları (Bilge Kağan, Kül Tigin, Tonyukuk) ilk büyük Türkçe metinlerdir.

Edebiyat: Destan (Alp Er Tunga, Oğuz Kağan), sagu (ağıt), koşuk (şiir).

Sanat–Mimari: Kurgan (mezar), balbal/taş baba, ahşap–maden işçiliği, keçe sanatı. Uygurlarda şehircilik, minyatür, blok baskı, kâğıt kullanımı.

Not: Orhun Yazıtları Orhun Vadisi’ndedir; Karakorum daha sonra Moğollara başkent olmuştur.

6) Orta Asya Coğrafyası (Harita İpuçları)

Sınırlar:

Doğu: Kingan • Batı: Hazar • Güney: Himalayalar • Kuzey: Sibirya

Ötüken–Orhun–Selenga İpek Yolu (kuzey kol)

Başlıca Sular & Merkezler:

Aral • Baykal • Balkaş • Seyhun (Siriderya) • Ceyhun (Amuderya) • Orhun • Selenga

Ötüken, Karabalgasun/Ordu-Balık, Balasagun, Karakurum, Taşkent, Buhara, Semerkant, Kaşgar, Turfan, Merv, Cent

7) Kronoloji & Özellikler (Özet)

İskitler (Sakalar) — Atlı–okçuluk kültürü; kurgan geleneği.

Asya Hun Devleti — İlk siyasî birlik; merkez Ötüken; Mete Han ve onlu sistem.

Kavimler Göçü (375) — Hun baskısıyla Avrupa’nın etnik–siyasî yapısı değişir; Orta Çağ açılır (kabul).

I–II. Göktürk — “Türk” adını taşıyan ilk devlet (I. Göktürk); Orhun Yazıtları (II. Göktürk).

Uygurlar — Yerleşik hayat; Mani etkisi; yazı–kâğıt–minyatür.

Avrupa Hunları — Atilla dönemi seferler; Bizans’la antlaşmalar.

8) Kavram Kutusu (Sınavda Çıkar)

Kut Töre Kurultay İkili Teşkilat Onlu Sistem Turan Taktiği Kurgan Balbal İpek Yolu Gök Tanrı Mani Dini Orhun Yazıtları Kavimler Göçü (375)

9) Hızlı Kontrol (Mini Test)

1) “Onlu ordu sistemi” kim tarafından uygulanmıştır?

Cevap: Mete Han.

2) Hazarların resmî dini nedir?

Cevap: Musevilik.

3) Orhun Yazıtları hangi döneme aittir?

Cevap: II. Göktürk (Kutluk) Dönemi.

4) İkili teşkilatta batıdaki yöneticinin unvanı nedir?

Cevap: Yabgu.

10) 30 Saniyede Tekrar (Hafıza Çivileri)

İlk siyasî birlik: Asya Hunları

“Türk” adını taşıyan ilk devlet: Göktürkler

İlk yazıtlar: Orhun

Yerleşik hayata geçen ilk Türk devleti: Uygurlar

Kavimler Göçü’nü başlatan güç: Hunlar

Museviliği resmî din yapan tek Türk devleti: Hazarlar

İstanbul’u kuşatan ilk Türkler: Avarlar

İslâmiyet’i ilk benimseyen Türk boyu: Karluklar

#İslamiyetÖncesiTürkTarihi #Töre #OnluSistem #OrhunYazıtları #İpekYolu